De Atlas pistache is een kleine tot middelgrote boom, veelal een meter of vier hoog, soms wel 15-20 meter hoog. In het wild komen bomen voor die een doorsnede hebben van wel twee meter. Deze bomen zijn honderden jaren oud. Net als de mastiekboom (Pistacia lentiscus) is de boom rijk aan gom, dat op dezelfde wijze als mastiek getapt kan worden, maar de boom is ook geliefd om zijn olierijke zaden, waaruit olie wordt gewonnen.

Het oudste bewijs van het tappen van mastiek is gevonden in Hajji Firuz Tepe in Iran, van een mengsel van wijn en terpentijnhars in vaten die gedateerd zijn tussen 5.400 and 5.000 voor Chistus. Nog altijd wordt de boom gebruikt voor de winning van terpentijn uit de hars, naar het belangrijkste productieland Perzische terpentijn genoemd. Om de hars te winnen worden van klei kommetjes gemaakt om de lekkende hars (saqez) op te vangen. Deze kommetjes worden op de bast van de boom geplakt.

De Atlas pistache wordt gekenmerkt door een sterk, medicinaal geurenpalet, gedomineerd door de geur van de hars en de tannine. Hij is tweehuizig, er zijn mannelijke en vrouwelijke bomen. In tegenstelling tot de echte mastiekboom (Pistacia lentiscus) verliest de Atlas mastiek zijn bladeren in de herfst.

Hij vermeerdert door zaad en uit scheuten. De bladeren zijn leerachtig en doen denken aan de bladeren van de Johannesbroodboom. De boom vormt ieder jaar trossen (als bij druiven) rode bloemen op de nieuwe uitlopers en bloeit van van februari tot april. Maar een deel er van ontwikkelt zich tot vrucht. Wanneer de vrucht rijpt kleurt hij geleidelijk aan bruin tot zwart.

Een vrucht bevat één zaad, dat - net als de echte pistache -door een dun papieren laagje is omgeven. De zaden (pistachenoten) zijn gemakkelijk te onderscheiden van de geteelde pistache. De bast is bijna even hard, maar diepgroen tot blauw van kleur. Bovendien zijn de zaden aanzienlijk kleiner. Ze bevatten veel olie, palmitinezuur (circa 24%), oliezuur (circa 46%) en linolzuur (circa 27%) en stearinezuur. De belangrijkste smaakcomponenten van de zaden zijn:

• α-pineen (42,9%), mint, terpentijn,
• bornyl acetaat (21,5%), balsamico: houtige dennegeur en plezierig geurende kamfer,
• β-pineen (13,2%), houtige dennegeur, als in komijn, den(neappel), jeneverbes en hennep,
• terpineen-4-ol, zoet houtig en peperig aroma,
• sabineen, de houtachtige, kamferachtige smaak van onder andere zwarte peper,
• d-limoneen, zoetige sinaasappelsmaak, in bescheiden mate voorkomend in nootmuskaat, foelie en kardemom, en
• β-myrceen, kruidig aroma, met tonen van vruchten (mango, druif, perzik) en mint.

De wilde pistache wordt net als de Pistacia terebinthus gebruikt als onderstam voor de echte pistache. Hij heeft de reputatie om sterker te zijn dan de Pistacia terebinthus, die onder meer als onderstam voor de Siciliaanse pistache wordt gebruikt.

Practische zaken

Aankoop en verkrijgbaarheid

Culinair gebruik en bereiding

Net als de hars van de Chios mastiekboom worden de gedroogde harsdruppels van de Atlas mastiekboom gebruikt als smaakmaker en mondverfrisser, en een groot deel wordt verwerkt tot terpentijn. De zaden worden gegeten, maar hoofdzakelijk gebruikt voor het maken van koffie (menengiç kahvesi) en om er olie uit te winnen, welke deels culinair, deels cosmetisch en medicinaal wordt gebruikt.

De wilde pistachenoten worden ook als nootjes verhandeld, meestal onder de Turkse naam menengiç. In Iran eet men ook de jonge, onrijpe vruchten (vanoshak). De jonge scheuten worden op Cyprus en de Sporaden, een eilandengroep in de Aegeische zee, als groente gegeten.

De grootste producent en exporteur van producten van de Atlas pistache is Iran. Zij exploiteren de in het wild voor komende boom voor diverse doeleinden, zelfs voor het hout. De bom heet er baneh.

Taalkundige aspecten, etymologie

De boom is vernoemd naar de Atlas, het Marokkaans gebergte. De botanische naam 'atlantica' betekent in dit verband 'uit de Atlas' en heeft niets te maken met de wel gebruikte term' 'atlantisch' als verwijzing naar de Oceaan, hoewel de boom ook voor de kust van Marokko op de Canarische eilanden groeit.

Vertaling atlas pistache