Met deze openingszin stippen we hét kenmerk van de Nederlandse varkenshouderij aan, daarmee het grootste probleem, de schaal waarop varkens worden gehouden. Industrië varrkenshouderij is de belangrijkste bron van ons varkensvlees, met een nog te gering aandeel voor vlees van varkens die kleinschalig gehouden worden, zoals het Livar-varken. Hierover meer op de pagina duurzaamheid.

De consument kan zelf kiezen voor duurzaam of tenminste duurzamer varkensvlees met het Beter leven label, dat door de Dierenbescherming wordt gegeven aan producenten die zich houden aan de door deze Nederlandse stichting gehanteerde kwaliteitseisen. Het aandeel 'Beter leven' is fors, volgens de jongste rapportage 90%. ¹²⁾. Daarnaast is er biologisch varkensvlees. Dat maakt ongeveer 6% van de afzet van varkensvlees uit. ¹⁰⁾

Waarom op deze site geen aandacht voor de misstanden in veehouderij? Een terechte vraag. Natuurlijk houdt dat ons bezig en pleiten we hierbij hardgrondig voor verbeteringen in de omstandigheden binnen de varkenshouderij en -slachterij, en nodigen we ieder uit om over te schakelen op alternatieve eiwitbronnen. Een toepasselijk citaat uit de mond van professor Frédéric Leroy: "Het is niet de (onze) bedoeling een polemiek op te zetten voor of tegen vlees, maar wel om de betekenis van vlees voor ons in kaart te brengen . . [ ] . . Onderzoek leert ons dat vleestradities een basis vormen voor evolutionaire en langdurige sociale processen ". ¹³⁾

Nederland kende net andere landen landrassen, de algemene term voor reeds lang gevestigde rassen. Tot begin twintigste eeuw waren dat er drie: het Limburgs varken, het Fries varken en het Zeeuws-Vlaams varken. Beide eerste zijn na de Eerste Wereldoorlog verdwenen, uitgestorven, het enige nog overgebleven landras het Zeeuws-Vlaamse verdween in 1952.

In de varkensfokkerij gebruikt men de term 'ras' overigens met de nodige terughoudendheid, spreekt men veeleer in termen van 'foklijnen'. ¹⁾

Het enige nu nog aanwezige landras is het Nederlands Landvarken, in 1930 als zodanig geregistreerd, feitelijk de verdringingskruising van de hiervoor genoemde landrassen. Hoewel 97% van alle gehouden varkens tot dit ras wordt gerekend, is maar een klein deel daarvan zuiver. Er zijn momenteel zelfs nog maar drie 'zuivere beren' in leven. In de genenbank is het sperma van een zeventigtal zuivere Nederlands Landvarkenberen opgeslagen.²⁾

Nederlands Landvarken

Dit landras heeft als belangrijk kenmerk de hangende oren. De dieren zijn wit, lang gestrekt en staan met een iets omhoog gebogen neus. De achterhand is afgeplat. Het gewicht op volwassen leeftijd is ongeveer 125-175 kg bij een spekdikte van 8-10 cm.

Bonte Bentheimer

Dit is op het Nederlands landvarken na het meest gehouden varken. De vacht van dit negentiende eeuwse varkenssoort is 'bont', met een onregelmatig vlekkenpatroon op een overwegend lichtgrijze ondergrond. De Bonte Bentheimer varken heeft zogenaamde lob-oren.

Livar- het Limburgs kloostervarken

Dit van origine Nederlandse ras is geen landras, want een vrij recente kruising. De Livar is in 1999 ontwikkeld in Limburg en voor het eerst gehouden in de kloostertuinen van Abdij Lilbosch, vandaar de term kloostervarken. In dit dier zie je duidelijk de trekken van het Spaanse Ibérico-varken, maar met welke al dan niet Nederlandse rassen dat gekruist is, wordt geheim gehouden. Het varken wordt alleen op geselecteerde boerderijen gehouden.

Het varken stond in de Middeleeuwen dichter bij het wilde zwijn dan nu het geval is: hoog op de moten en slank en behaard. Omdat varkens alleseters zijn, kon men ze ook al had men het niet al te breed, vet mesten, symbolisch voor het spaarvarken, dat in de zestiende eeuw ontstond.

Op middeleeuwse schilderijen zie je vaak een varken afgebeeld in het gezelschap van De Koptische kluizenaar Antonius (de) Abt, die in de derde eeuw leefde. Net als op het wapen van de voormalige gemeente St.Anthonis in Noord-Brabant. Niet dat deze veel op had met varkens, integendeel hij zag ze als zinnebeeld voor onreinheid.

De middeleeuwse Sint-Antoniusbroeders legden zich toe op de verzorging van zieken en hielden juist varkens om armen en zieken te voeden. De orde van de Antonieten waartoe zij behoorden, ook wel bekend als de Kanunniken van Sint-Antonius, was gesticht in 1095 in het Franse Dauphiné. De broeders hoedden de varkens niet zelf, maar lieten ze op het eigendom van derden lopen, die deze ook voedden. Om de varkens van andere te kunnen onderscheiden, droegen deze een bel, soms een oorbel!

De varkens van de Orde werden geslacht op de naamdag van Sint Anthonis Abt op 17 januari, waar elders - vaak nu nog - begin november wordt geslacht, voor de komende winterdagen. Daaruit is bijvoorbeeld de 'slachtvsite' ontstaan die in het Hofshuus in Varsseveld wordt gevierd. Het (thuis) slachten als sociale gebeurtenis.

Halverwege de negentiende eeuw openden de deuren van de eerste openbare slachthuizen van nederland in Maastricht en later in Venlo. In Amsterdam en Utrecht waren er tegen het eind negentiende eeuw meer dan honderd varkensslachters. Pogingen om via dwang een eind te maken aan de particuliere slachtplaatsen hadden geen succes. De slagers verdedigden zich daar tegen met hand en tand, zich beroepen op hun verworven rechten.

De eerste grootschalige slachthuizen werden tegen het einde van de negentiende eeuw gebouwd in Oss, en op de Veluwe in Bennekom, Veenendaal, Barneveld en Ede waar de Engelse Stoom-Varkensslachterij en Zouterij stond. Het laat zich raden, de export van varkensvlees was hoofdzakelijk op Engeland gericht en kende een booming tijd tijdens de Eerste wereldoorlog. Bij het uitbreken van de ooorlog kende Nederland ruim honderd exportslachterijen, tijdens de Eerste wereldoorlog floreerde de export en kwamen er niet aleen slachjthuizen bij, maakten veel slachthuizen een modernisersslag door. ⁴⁾

De voor de export bedoelde varkens werden gehouden door 'keuterboeren' op kleinschalige, gemengde bedrijven. Na de Tweede wereldoorlog kwam daarin een kentering. De Wederopbouw was onder meer gericht op het herstel van de economie en de industriële produktie. Voedselprijzen moesten omlaag om de koopkracht te verbeteren. De landbouw- en vleesproduktie moest fors omhoog, door mechanisatie, specialisatie en schaalvergroting, en door vergroting van de opbrengsten per hectare en per dier. De varkenshouderij professionaliseerde in rap tempo.

In het begin van de twintigste eeuw had men de stap al genomen om het 'uitgangsmateriaal' voor de fok te verbeteren met behulp van Engelse en Duitse Groot Yorkshire varkens (respectievelijk Large White en Edelschwein) en Duitse en Deense Landvarkens. De Yorkshires waren geschikt om langer aan te houden en te slachten op een hoger gewicht (het zogenaamd zware slagersvarken). Met name de Deense landvarkens waren meer juist geschikt om jong te slachten.

Uit de dertiger jaren stamt de ‘zuivere teeltfokkerij’ gericht op specifieke kenmerken binnen de bestaande populaties, het begin ook van het varkensstamboek. Hierin zijn onder meer het Nederlands landvarken en het Nederlandse Groot Yorkshire varken opgenomen. In 1962 bestond de Nederlandse varkensstapel voor 76% uit het Nederlands landvarken, 18% Groot Yorkshire, 1% Piétrain en 5% kruisingen en overige varkensrassen, waaronder de Bonte Bentheimer. ¹⁾

Kort na de Eerste Wereldoorlog was een nieuw soort diervoer geïntroduceerd: mengvoer, een tot in detail ontworpen dieet. Er werden mengvoerfabrieken gebouwd, die krachtvoer met hoge voedingswaarde produceerden, aanvankelijk alleen voor de kip. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was er schaarste alom, aan dierlijk en aan humaan voedsel, met mengvoeder konden de nog resterende dieren- niet alleen kippen - optimaal gevoed worden, zonder met humaan plantaardig voedsel te concurreren. Het was de opmaat voor niet-grondgebonden veeteelt, ook wel bio-industrie genoemd.

Inmiddels is het niet meer zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog dat er geen concurrentie is tussen humaan en dielrijk voedsel, de Nederlandse veeteelt gebruikt op grote schaal speciaal voor veevoer verbouwde soja uit Brazilië, wat daar heeft geleid tot een gigantische verschraling van de biodiversiteit, afname van natuurgebied en habitats voor mens en dier.

inmiddels zien we behalve een gestaag afnemend aantal varkenshouderen en gestage toename van het aantal varkens per bedrijf, gemiddeld in 2023 3400 dieren. ⁵⁾

Nederland is in internationaal opzicht sowieso al een vreemd land, het m leeuwendeel van het aangeboden varkensvlees wordt verkocht in een handjevol supermarkten. Deze kiezen er nog altijd voor het grootste deel van hun koelschappen in te richten voor de verkoop van niet-duurzaam varkensvlees, en een bescheiden plek in te ruimen voor varkensvlees met het Beter leven label en/of biologisch varkensvlees.

Maar wat is duurzaam? Kun je varkensvlees duurzaam noemen, wanneer de dieren gevoed worden met producten uit het Braziliaans regenwoud ? Hierover schrijft de Keten duurzaam varkensvlees (KDV) het volgende: "Vlees en een duurzaamheid gaan niet echt lekker samen. Het imago van plantaardig scoort een stuk beter. Maar klopt dat wel? En kun je al het vlees over één kam scheren? Qua CO₂ impact zijn varken en kip heel gunstig in vergelijking met andere vleessoorten. Het varken is immers van oudsher een kringloopdier. Het zet reststromen die niet geschikt zijn voor menselijke consumptie om in hoogwaardige eiwitten. Oftewel kampioenen anti-voedselverspilling! Het is belangrijk dat we samen beter gaan uitleggen aan onze klanten hoe het zit. Met eerlijke communicatie. Zodat iedereen zelf kan beslissen welke duurzame stappen goed voelen."

Maar is het wel zo? Hoe zit het met die 'reststromen'? Onder reststromen wordt bruikbaar restmateriaal verstaan van menselijke consumptie, onder co-producten materiaal dat überhaupt niet geschikt is voor menselijke consumptie. Denk bij het eerste aan keukenafval en snij-afval, bij het tweede aan gries dat ontstaat bij de productie van broodmeel en pasta, stoomschillen die overblijven bij de fritesproductie, en raapzaadschilfers en -schroot die ontstaan bij de productie van koolzaadolie.

Rond 43% van het veevoer bestaat uit zulke coproducten, waaronder sojaschroot, dat is de massa die over blijft wanneer uit sojabonen soja-olie wordt gewonnen. Net als bij koolzaadolie is hier sprake van een coproduct, bijna 80% van de sojaboon wordt als sojaschroot beschouwd. ⁷⁾

Vanwege de consequenties van op soja gebaseerd varkensvoer vinden experimenten plaats on soja-vrij voer te maken, van andere plantaardige eiwitbronnen, zoals lupine, en dierlijke eiwitbronnen. De resultaten zijn nog niet erg bemoedigend, want het voer met dierlijke eiwitten boekt vooralsnog de beste resultaten. ^{8 en 9)}