Boekweit (gewone boekweit en tartaarboekweit als één beschouwende) is één van de maar drie niet-grassige zetmeelhoudende pseudo-granen, naast amarant (Amaranthus sp.) en quinoa (Chenopodium quinoa).

Er zijn drie soorten eetbare boekweit, alhoewel 'eetbaar' alleen in het epitheton van gewone boekweit voorkomt. Deze eetbare, gewone boekweit stamt af van wilde boekweit, Fagopyrum esculentum ssp ancestrale. Een tweede eetbare soort is tartaarboekweit, voortkomend uit de Fagopyrum tataricum ssp potanini.Veel minder bekend, maar een 'graan' van de toekomst is lange boekweit, Fagopyrum dibotrys, nu nog amper verbouwd, maar door zijn groot aanpassingsvermogen zeer geschikt voor teelt in marginale gebieden met moeilijke klimatologische en bodemomstandigheden.

De twee boekweitsoorten verschillen in hun voortplanting: de Fagiopyrum esculentum is voor de voortplanting afhankelijk van insecten (bijen, vliegen) en produceert witte tot roze bloemen, terwijl de Fagopyrum tataricum zelfbevruchtend is en kleine, meer groenachtige bloemen produceert. De Fagopyrum esculentum produceert nectar om bestuivers aan te trekken, de Fagopyrum tataricum vermoedelijk (!) niet.

De gewone of echte boekweit (Fagopyrum esculentum, Fagopyrum sagittatum) wordt op grote schaal verbouwd. Het is een ongeveer 1 meter hoge eenjarige plant; de wilde vorm is kleiner. Boekweit is binnen 70 tot 90 dagen volgroeid en gerijpt en is mag je dus zeker een snelle groeier noemen. Dit maakt boekweit geschikt voor gebieden met een kort groeiseizoen en boekweit als tweede oogst. Bioekweit wordt vaak gebruikt als bodembedekker tussen twee gewassen in, om de vestiging van onkruid te voorkomen. Gewone boekweit kan overigens niet tegen vorst, in tegenstelling tot tartaarboekweit.

Boekweit is een kruidige, tweezaadlobbige plant met een vertakt wortelsysteem met één diep wortelende penwortel. De stengel is rechtopgaand en weinig vertakt, en 'loopt rood aan'. Bij de aanhechting van de zijtakken is de ocrea duidelijk zichtbaar, een kenmerk van de Duizendknopigen. De bladeren aan de onderzijde van de plant staan op steeltjes, die hoger in de plant groeien dicht tegen de stengel aan. Vanuit de bladoksels ontwikkelt zich de bloeiwijze met wit-roze bloemen in een losse pluim. Iedere bloem ontwikkelt zich tot een driekant nootje, dat veel lijkt op een beukennootje, maar veel kleiner is. Het duizendtalgewicht van een boekweitnootje is namelijk 16 gram.

De zaden zijn rijk aan zetmeel, dat net als de meeste zetmeelsoorten is samengesteld uit amylose en amylopectine. Qua verhouding komen gewone boekweit en tartaarboekweit daarin overeen. Het zetmeel lijkt meer op het zetmeel van knollen en wortels dan op dat van granen vanwege de hoge zwel- en geleercapaciteit en de piekviscositeit tijdens de gelatinering, met name dat van tartaarboekweit dat een vijf maal zo hoog rutinegehalte heeft als gewone boekweit.

Boekweit verspreidde zich al snel vanuit Zuidoost-Azië via Centraal Azië en Tibet naar het Midden-Oosten en vanuit Turkije via de Balkan over heel Europa. In Finland wordt boekweit al sinds 5.300 voor Christus verbouwd. De oudste vondsten van boekweit in Japan en de Balkan dateren uit het vierde millenium voor Christus. Soortgelijke vondsten in China zijn aanzienlijk jonger: 2.600 voor Christus.

in de Middeleeuwen wordt boekweit de zwarte tarwe genoemd, trigo moro in Spanje, met een link naar de Saracenen, in Italië, Heidenkorn in het zuiden van Duitsland en Duits sprekend Oostenrijk, de tarwe van de heidenen. Men beschouwde het als een graan. Noordelijker legt men een link met de beuk en het beukennootje, door boekweit Buchweizen of beukentarwe te noemen. Je ziet de link met de beuk, die louter associatief is, ook in Latijnse dialecten en in de botanische naamgeving. ⁴⁾

Het hoogtepunt van de boekweitteelt in Europa ligt in de zeventiende en achttiende eeuw, tot de boekweit verdrongen werd door de maïs (in polenta's) en de aardappel. Boekweit is in Europa weer in opkomst als glutenvrij graan, en wordt vooral weer rond de Alpen verbouwd, zoals in de Franse Auvergne en Savoie, in Zuid-Zwitserland, het Oostenrijkse Carintia en het Italiaanse Zuid-Tirol.

Deze gewone boekweit overal ter wereld verbouwd, op alle continenten. De wereldproductie van boekweit is ongeveer 3,8 miljoen ton, en Rusland voert in 2019 de lijst van producenten aan met 1,5 miljoen ton, gevolgd door China met 0,9 miljoen ton (FAO STAT data). Boekweit wordt ook verbouwd in Kazachstan en Oekraïne, Frankrijk, de VS, Polen, Brazilië en Japan.

Nomenclatuur

Linneaus plaatste in 1753 noemde het toenmalig geslacht Fagopyrum Polygenum, waarmee het Fagopyrym-geslacht ophield te bestaan. Noig geen jaar later corrigeerde Miller dat, en maakte het onderdeel van de Polygonum-groep. Vele, vele aanpassingen later identificeert en hernoemt Moench een groot aantal planten in het plantengeslacht, en geeft de gewone boekweit het epitheton 'esculenta'. ⁵⁾

Taalkundige aspecten, etymologie

De botanische naam Fagopyrum betekent beuktarwe, een samenvoeging van Fagus (beuk) en puros (tarwe). De verwijzing naar een beuk is verklaarbaar vanuit de vomverwantschap tussen boekweitzaadjes en beukennootjes. Het Oud-Nederlandse boecweite stoelt op dezelfde samenvoeging. Boec is Oud-Nederlands voor beuk, en weite voor tarwe. In veel talen is deze Nederlandse benaming overgenomen.

Waarom de boekweit in ons land soms Franse boekweit wordt genoemd is een waar raadsel. Wellicht wordt niets meer bedoeld dan 'afkomstig uit Frankrijk', verwarrend dus. Franse boekweit (tartaarboeweit) is een heel ander product.

Vertaling boekweit